Ας πρόσεχαν λίγο και τι έλεγαν… Θυμάστε τι είπε προ δύο εβδομάδων ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, ο Ντόναλντ Τουσκ; Ότι ενδεχόμενη έξοδος της Βρετανίας από την Ε.Ε. ίσως σήμαινε «το τέλος του δυτικού πολιτικού πολιτισμού». Υπογράμμισε, μάλιστα, ότι διατυπώνει την προφητεία του ως ιστορικός. Εξαιρετικά ανιστόρητος, θα έλεγα εγώ.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην απόφαση των Βρετανών ψηφοφόρων -που στην πραγματικότητα είναι ξεχωριστές αποφάσεις των Άγγλων και των Ουαλών από τη μια, των Σκοτσέζων και των Βορειοϊρλανδών από την άλλη- συγκλίνουν αντιφατικά προτάγματα και κριτήρια. Είναι άλλο πράγμα ο συσσωρευμένος θυμός των φτωχότερων στρωμάτων και περιοχών της Βρετανίας για την «κακοποίηση» που έχουν υποστεί από τον νεοφιλελευθερισμό των κυβερνήσεων Τόρις και νέων Εργατικών εδώ και δεκαετίες, και άλλο πράγμα η αντιμεταναστευτική υστερία που καλλιέργησε η ακροδεξιά του Φάραντζ.
Είναι άλλο πράγμα η «εξέγερση» των εργατικών στρωμάτων κατά του άκριτου συμβιβασμού της ηγεσίας των συνδικάτων τους και του Εργατικού Κόμματος με την καμπάνια Κάμερον, κι άλλο η φαντασίωση για την ανάκτηση του γοήτρου της «αυτοκρατορικής» Βρετανίας. Κι είναι άλλο πράγμα η δυσφορία κατά του απολυταρχισμού των Βρυξελλών, διάχυτη άλλωστε σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, κι άλλο τα κηρύγματα εθνικής αναδίπλωσης και απομόνωσης.
Μια παράδοξη σχέση
Η παραδοξότητα στην εξέλιξη του διαζυγίου Βρετανίας – Ε.Ε. έγκειται στο γεγονός ότι η Γηραιά Αλβιόνα ήταν η χώρα με τον μικρότερο βαθμό συμμετοχής στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Οι ευρωπαϊκές συνθήκες είναι γεμάτες από πρωτόκολλα βρετανικών «εξαιρέσεων», ενώ η συμφωνία που θα εφαρμοζόταν αν επικρατούσε η «παραμονή» διεύρυνε τις «εξαιρέσεις» αυτές σε σκανδαλώδη βαθμό.
Ωστόσο, αντιστρόφως ανάλογη της βρετανικής αποχής ήταν η βρετανική επίδραση στον ιδεολογικό και πολιτικό προσανατολισμό της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Από την εποχή της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης (1986) και μετά, η βρετανική ηγεσία εμβολίαζε συστηματικά το σχέδιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης με τις βασικές νεοφιλελεύθερες «αξίες» της απορρύθμισης, των ιδιωτικοποιήσεων, της συρρίκνωσης και ιδιωτικοποίησης του κοινωνικού κράτους. Συν τοις άλλοις, η Βρετανία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αυξανόμενη ταύτιση της Ε.Ε. με το ΝΑΤΟ, στη διαμόρφωση του ευρω-ατλαντικού άξονα και στην προϊούσα στρατιωτικοποίηση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, εν είδει δορυφόρου της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Χαρακτηριστικά «επεισόδια» αυτής της βρετανικής (αλλά φυσικά όχι μόνο αυτής) επιρροής υπήρξαν ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία, η επέμβαση στο Ιράκ, η κρίση της Ουκρανίας και στις ευρω-ρωσικές σχέσεις, η κρίση στη Συρία.
Οι εναλλακτικές της Βρετανίας
Αυτή η παραδοξότητα που περιγράψαμε, η αντιστρόφως ανάλογη σχέση βρετανικής επιρροής και βρετανικής συμμετοχής στην ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι πολύ πιθανό να επεκταθεί και στις συνέπειες του διαζυγίου. Ποιος, άραγε, θα πληγεί περισσότερο, η αποδεσμευμένη Βρετανία ή η Ε.Ε. των 27;
Η αναταραχή στις αποχαλινωμένες αγορές, όπου η κερδοσκοπία ανταγωνίζεται τον πανικό, θολώνει την εικόνα. Ο «δυτικός πολιτισμός των αγορών» από το 2007 και μετά έχει κλυδωνιστεί από δεκάδες τέτοια επεισόδια, στη διάρκεια των οποίων δεκάδες δισεκατομμύρια φουσκωμένων άυλων αξιών άλλαζαν χέρια, για σημαντικές και ασήμαντες αφορμές. Και θα ζήσει πιθανότατα πολλά ακόμη τέτοια επεισόδια, διότι πάνω από τα κράτη και τις διακρατικές ενώσεις υπάρχει ένα τερατώδες «συγκοινωνιακό δίκτυο» κυκλοφορίας των κεφαλαίων που δεν γνωρίζει σύνορα και φραγμούς.
Το City του Λονδίνου είναι ένας σταθμός μετεπιβίβασης αυτών των κεφαλαίων και πιθανότατα θα παραμείνει τέτοιος για πολλά χρόνια. Η βρετανική οικονομία είναι εξαιρετικά διεθνοποιημένη, όχι μόνο λόγω ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς. Είναι έντονα συνδεδεμένη με την αμερικανική οικονομία και ίσως μια προοπτική ένταξης στη NAFTA (τη βορειοαμερικανική ζώνη ελεύθερου εμπορίου), ένα σχέδιο εγκαταλελειμμένο εδώ και 15 χρόνια, να φαίνεται δελεαστική εναλλακτική λύση. Έπειτα, η Κοινοπολιτεία, το απομεινάρι της βρετανικής αποικιοκρατίας, έχει αφήσει ένα υπόστρωμα οικονομικών συναλλαγών με 53 χώρες με σχεδόν 2 δισ. κατοίκους.
Εν ολίγοις, παρά το σοκ, την καταιγίδα και την οδυνηρή γραφειοκρατία της αποδέσμευσης, η βρετανική «έξοδος» δεν σημαίνει κάποιου είδους μετάλλαξη της Βρετανίας σε «Βόρεια Κορέα» της Ευρώπης. Αλλά επανένταξη στον διεθνή και τον ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας με άλλους όρους. Όπως, για παράδειγμα, η Ελβετία που μόλις πριν από μια εβδομάδα απέσυρε και τυπικά το αίτημα ένταξής της στην Ε.Ε., 24 χρόνια από την υποβολή του.
Οι 27 συνεχίζουν, αλλά με ποιο σχέδιο;
Το μεγαλύτερο θύμα του Brexit, όμως, είναι η ίδια η Ε.Ε. Η επιλογή της πλειοψηφίας των Βρετανών επικαιροποίησε όλα τα υπαρξιακά ερωτήματα για τον ιστορικό ρόλο αυτού του μορφώματος. Ως τι συνεχίζει το πέρασμά του στην ιστορία; Ως ενιαία, ομόσπονδη κρατική οντότητα, όπως οραματίζεται περίπου η «Έκθεση των Πέντε Προέδρων» που πιθανότατα θα καταλήξει στα σκουπίδια; Ως χαλαρή διακρατική ένωση, στο πλαίσιο της οποίας κάθε κράτος θα επιλέξει το βαθμό συμμετοχής του στην ενοποίηση; Ή ως μια Ένωση πολλών ταχυτήτων, με ένα στενότερο σκληρό πυρήνα με επίκεντρο τη Γερμανία εντός της; Και σε ποια πεδία θα έχει κοινή πολιτική; Στο σκληρό ευρώ, που λειτουργεί ως μηχανισμός παραγωγής εμπορικών πλεονασμάτων της Γερμανίας και 2-3 ακόμη χωρών; Ή στη διαλυμένη από τα κλειστά σύνορα ζώνη Σένγκεν;
Στην πραγματικότητα, στα υπαρξιακά αυτά ερωτήματα ούτε η Ε.Ε. των 27 έχει μια στοιχειωδώς ενιαία απάντηση, ούτε η απρόθυμη ηγέτις της, η Γερμανία, που απαιτεί την εκχώρηση της κυριαρχίας όλων πλην της δικής της. Υπάρχουν πολλά, ανταγωνιστικά και γεμάτα εθνικές ιδιοτέλειες σχέδια για το μέλλον της Ε.Ε., αλλά δεν υπάρχει από κανέναν καμιά διάθεση επανίδρυσης από μηδενική βάση, με πλήρη αναθεώρηση των Συνθηκών, με απαλλαγή τους από το νεοφιλελεύθερο DNA τους και με δημοκρατική νομιμοποίηση από τις κοινωνίες.
Το πιθανότερο είναι ότι για πολλά χρόνια ακόμη η ευρωπαϊκή ενοποίηση θα παλινδρομεί μεταξύ ρήξεων, κρίσεων, πρόχειρων συμβιβασμών και αποσχίσεων. Κάτι σαν αργός θάνατος. Ίσως έτσι επιβεβαιωθεί τελικά η προφητεία Τουσκ για το τέλος του (αγοραίου) δυτικού πολιτισμού. Αλλά δεν θα φταίει το Brexit γι’ αυτό.