«Ποιο είναι το πρώτο πράγμα που σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τη λέξη μικρόβιο;».
Αρνητικά συναισθήματα; Φόβος; Απέχθεια; Απειλή για την υγεία; Ή απλά ο κοροναϊός;
Αυτό το ερώτημα έθεσαν ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων σε 672 άτομα ηλικίας από 4 έως 75 ετών και διαπίστωσαν ότι τα μικρόβια λαμβάνουν διάφορες μορφές στο μυαλό των ερωτηθέντων. Οι δε συνειρμοί που τους προκαλούν, ποικίλουν ανάλογα με την ηλικία και τον επιστημονικό γραμματισμό (τον γραμματισμό στις Φυσικές Επιστήμες και την Τεχνολογία).
«Βιογεωχημικές διεργασίες που συντηρούν τη ζωή στην Γη, αποδόμηση των ρύπων και των πλαστικών, παραγωγή και ανάπτυξη βιοκαυσίμων και βιοπροϊόντων, παραγωγή θρεπτικών ουσιών, καλλυντικών ή φαρμακευτικών προϊόντων, διατήρηση της ισορροπίας του ανθρώπινου οργανισμού, κά. είναι κάποιες από τις πολυάριθμες υπηρεσίες που παρέχουν τα μικρόβια στον άνθρωπο και στον πλανήτη μας, ως πανταχού παρόντα. Ωστόσο, παραμένει το ερώτημα εάν αυτές οι ‘μικροβιακές υπηρεσίες’ αναγνωρίζονται και εκτιμώνται από το ευρύ κοινό, ειδικά μετά από πρωτόγνωρες συνθήκες όπως αυτές που προκάλεσε η πανδημία της COVID-19, η οποία αύξησε ίσως τον φόβο για τα μικρόβια. Σε αυτό μπορεί να συμβάλει βέβαια και η παραπληροφόρηση ή/και η ψευδοεπιστήμη που είναι μια άλλη σχετική αναδυόμενη απειλή για τις κοινωνίες στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και αλλού», σχολιάζει η Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών (ΒΕΤ) του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κα. Ήρα Καραγιάννη, που ηγήθηκε της έρευνας.
Όπως επισημαίνει η ίδια, σύμφωνα με έρευνα για την Επιτροπή Πολιτισμού και Παιδείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ο επιστημονικός γραμματισμός θεωρείται σημαντικό εργαλείο και προοπτική δια βίου για ενημερωμένες προσωπικές ή συλλογικές αποφάσεις σχετικά με ζητήματα που σχετίζονται με την επιστήμη. Κάτω από αυτό το ευρύ πλαίσιο, η μικροβιολογική παιδεία, δηλαδή η κατανόηση και η γνώση των μικροβιακών δραστηριοτήτων και ο αντίκτυπός τους στο περιβάλλον και την ανθρωπότητα αναδεικνύεται ως αναγκαιότητα στην κοινωνία.
Δεδομένα από όλη την Ελλάδα
Τα δεδομένα της μελέτης συλλέχθηκαν από διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας κατά το χειμερινό εξάμηνο (Οκτώβριος έως Φεβρουάριος) του ακαδημαϊκού έτους 2020- 2021, στο πλαίσιο του προπτυχιακού μαθήματος επιλογής με τίτλο «Μικροβιακή Οικολογία Υδάτων» του προγράμματος σπουδών του Τμήματος Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, και πραγματοποιήθηκε δευτερογενής ανάλυση τα επόμενα χρόνια.
Οι συμμετέχουσες και οι συμμετέχοντες στη μελέτη χωρίστηκαν σε πέντε ηλικιακές ομάδες: 4-11 (16,5%), 12-15 (36,0%), 16-22 (23,7%), 23-40 (11,0%) και 41-75 (12,8%) και κλήθηκαν να απαντήσουν στην ερώτηση: «Ποιο είναι το πρώτο πράγμα που σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τη λέξη μικρόβιο;».
Οι εθελοντές έδωσαν τις απαντήσεις τους αυθόρμητα με λίγες λέξεις προφορικά ή μέσω γραπτών μηνυμάτων(~40% μέσω κειμένου και ~60% προφορικά).
Στα δεδομένα που συλλέχθηκαν έγινε θεματική ανάλυση από προπτυχιακές φοιτήτριες του Τμήματος ΒΕΤ, υπό την καθοδήγηση και με τη συνεργασία της γλωσσολόγου, Επίκουρης Καθηγήτριας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, κας Ελένης Μότσιου.
«Σε αυτή τη μελέτη διερευνήσαμε την δημόσια αντίληψη για τα μικρόβια στην Ελλάδα με στόχο την ανάπτυξη κατάλληλων εργαλείων και πόρων που θα προωθήσουν την κατανόηση των μικροβίων και του ευεργετικού τους ρόλου για τα άτομα και τις κοινωνίες, καθώς η στάση μας απέναντί τους μπορεί να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων σε ατομικό ή κοινοτικό επίπεδο.
Η σύνδεση των μικροβίων με τη Βιολογία αντιπροσώπευσε το μεγαλύτερο ποσοστό των απαντήσεων. Το ~40% των απαντήσεων ήταν “Ιός” και “Κοροναϊός”, ακολουθούμενες από τις επιδράσεις των μικροοργανισμών στους οργανισμούς (κυρίως “Μόλυνση” και “Παθογόνο”).
Η έννοια δε, του ‘μικροβίου’ φαίνεται να είναι αδιαμόρφωτη σε μικρότερες ηλικίες (4- 11 ετών), όπως αποκαλύπτεται από τις γλωσσικές επιλογές των παιδιών», εξηγεί η κα. Καραγιάννη. Εκτός από τις προαναφερθείσες απαντήσεις, το ~30% των ερωτηθέντων συσχέτισε το μικρόβιο με την υγεία και το ~6% εξέφρασε αμέσως αρνητικά συναισθήματα. Α
ναφορικά με την υγεία, το ~61% των απαντήσεων αφορούσε την ασθένεια, το 12,8% την υγιεινή και το 12,2% τα προληπτικά μέτρα κατά των νόσων.
Συνολικά, περισσότερο από το μισό των ερωτηθέντων έδειξε αρνητική αντίδραση και γενικά δεν υπήρξαν απαντήσεις που να υποδεικνύουν θετική αντίληψη για τα μικρόβια και τη συνεισφορά τους στην προαγωγή της ανθρώπινης υγείας.
Απαραίτητος ο μικροβιολογικός γραμματισμός
Σύμφωνα με την Ελληνίδα ερευνήτρια, ο μικροβιολογικός γραμματισμός θα ενισχυθεί μέσα από συνεργασίες μεταξύ μικροβιολόγων και ειδικών άλλων κλάδων, από τις κοινωνικές επιστήμες έως την εκπαίδευση.
Σε αυτό το πλαίσιο και η εν λόγω έρευνα που δημοσιεύτηκε στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό FEMS Microbiology Letters, είναι το αποτέλεσμα μιας συλλογικής εργασίας και συγκεκριμένα της συνεργασίας μικροβιολόγων γενικά και μικροβιολόγων υδάτινων οικοσυστημάτων, γλωσσολόγων, καθηγητών/τριών βιολογίας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και προπτυχιακών φοιτητριών βιολογίας του τμήματος ΒΕΤ.
Όπως υπογραμμίζεται στην έρευνα, το εθνικό εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα εισάγει την έννοια των μικροβίων αρκετά νωρίς στην επίσημη εκπαίδευση, από το δημοτικό σχολείο (στην ηλικία των 11 ετών).
Ωστόσο, οι παρεχόμενες γνώσεις είναι διάσπαρτες και ανεπαρκείς και αναδεικνύουν τον ρόλο των μικροβίων κυρίως ως παθογόνων.
Μια πιο σωστή, αλλά και πάλι περιορισμένη γνώση, σχετικά με τη σημασία των μικροβίων ξεκινά από την υποχρεωτική κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (κυρίως ηλικίες 13-15 ετών), όπου οι μαθητές μαθαίνουν για τους ευεργετικό ρόλο των μικροβίων στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον.
Αναλυτικότερες πληροφορίες όπως αναφέρουν οι ερευνητές, διατίθενται στα μη υποχρεωτικά προγράμματα σπουδών της ανώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (κυρίως ηλικίες 16-17 ετών), όπου οι μαθητές μαθαίνουν για διάφορες κατηγορίες μικροβίων, παθογόνων και μη, για το ανθρώπινο μικροβίωμα, για αποικοδομητές και μικρόβια σε βιογεωχημικούς κύκλους.
Επιπλέον, το μάθημα της βιολογίας, που προσφέρεται μόνο σε μαθήτριες και μαθητές που σκοπεύουν να ακολουθήσουν σπουδές στις επιστήμες υγείας ή περιβάλλοντος στο μέλλον, υπογραμμίζει τη χρήση μικροβίων στη βιοτεχνολογία και τη γενετική μηχανική.
«Οι νεαροί ενήλικες δεν συγκρατούν τις γνώσεις για τα μικρόβια που απέκτησαν ως μαθητές και αυτό οφείλεται σε έναν αριθμό παραγόντων. Έρευνες δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων μαθητών στις ανώτερες τάξεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δυσκολεύονται με τα μαθήματα της βιολογίας, ενώ το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα έχει αποτύχει τις προηγούμενες δεκαετίες να αυξήσει το ενδιαφέρον των μαθητών για τη βιολογία συνολικά. Επιπλέον, η μικροβιολογία και ιδιαίτερα ο ευεργετικός ρόλος των μικροβίων δεν αναδεικνύεται αρκετά στην πρωτοβάθμια ή δευτεροβάθμια εκπαίδευση αφήνοντας πληροφορίες, που διαχέονται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, να προκαλούν παρανοήσεις σχετικά με τα μικρόβια», λέει η κα. Καραγιάννη.
Σύμφωνα με την ίδια, παρά τις σημαντικές αποκαλύψεις του ευεργετικού ρόλου των μικροβίων, αυτά παραμένουν ασαφή ως οντότητες στο μυαλό των ανθρώπων.
Στο ~8,5% των συνολικών απαντήσεων τα μικρόβια έλαβαν ποικίλες φανταστικές ή υπαρκτές μορφές στο μυαλό των ερωτηθέντων.
Πιθανώς οι φανταστικές μορφές (όπως π.χ. πράσινο κυκλικό με κεραίες, πράσινο μικρό τζελ ή μπάλα με πόδια, μικρό κακό κ.λπ.) να είναι αποτέλεσμα του τρόπου προβολής των ιών σε διαφημίσεις ή σε εκστρατείες ενημέρωσης του κοινού, και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας της COVID-19. Όσο για τις υπαρκτές μορφές, αυτές περιλάμβαναν σαρανταποδαρούσες, έντομα, σκουλήκια, διαφανή ζώα, άτομα και άλλα.